ประวัติความเป็นอำเภอจะนะ

เมืองจะนะ เดิมเป็นเมืองขึ้นของเมืองพัทลุง ซึ่งมีอยู่ 4 เมือง คือ ปะเหลียน เทพา จะนะ และสงขลาต่อมาเมืองสงขลาได้แยกออกจาก เมืองพัทลุง จะนะจึงไปขึ้นกับเมืองสงขลามีฐานะเป็นเมืองหน้าด่านทางตอนใตและมีการสู้รบกับหัวเมืองมลายูอยู่ตลอดมา ขณะที่ จะนะเป็นเมืองขึ้นของพัทลุง เจ้าพระยาพัทลุง(บุน)ได้แต่งตั้งนายอินทร์หรือเณรน้องชาย ไปเป็นเจ้าเมืองจะนะ มีพระราชทินนาม ว่า พระมหานุภาพปรายสงคราม ซึ่งบอกให้รู้ว่า เจ้าเมืองนี้เป็นนักรบ เมืองจะนะน่าจะเป็นสมรภูมิรบ แต่ที่ตั้งเมืองจะนะขณะนั้นคือนาทวี เมื่อจะนะเป็นเมืองขึ้นของสงขลาได้แต่งตั้งให้นายฉิน บุตรของอดีตเจ้าเมืองสงขลา (โยม) ขึ้นเป็นขุนรองราชมนตรี คุมไพร่ส่วยดีบุก 9 หมวดทำให้เมืองจะนะกับเมืองสงขลามีความ สัมพันธ์ใกล้ชิดกันในระยะที่พม่า ส่งกองทัพใหญ่ลงไปตีหัวเมืองทางภาคใต้ ทั้งเจ้าเมือง จะนะ และขุนรองราชมนตรีเมืองจะนะ ประสบชะตากรรม ถูกประหารชีวิต เนื่องจาก กรมพระราชวังบวรนทสุรสีหนาถ ยกทัพจากกรุงเทพมาปราบ พม่าและหัวเมืองทางใต้คือ ปัตตานี ีพบว่าเจ้าเมืองจะนะได้ลอบมีหนังสือไปถึงพม่าให้มาตีเมืองสงขลาและพัทลุง ส่วนขุนรองราชมนตรีมีความขัดเคืองกับพระสงขลาและได้ก่อกบฏพร้อมกับนายทหารทิดเพ็ชร ยึดเมืองสงขลาและสำเร็จราชการเอง ได้ปฏิบัติงานประมาท ปล่อยเชลยเมืองปัตตานีหลบหนีไป

เมื่อจะนะตกเป็นเมืองขึ้นของสงขลา ได้มีเจ้าเมืองจะนะหลายคนผลัดกันขึ้นเป็นเจ้าเมืองตลอดเวลามีแต่เรื่องทำสงคราม กับเมืองต่างๆ มีทั้งยกทัพรวมกับทัพสงขลาไปรบ พม่า ร่วมมือกับหัวเมืองอื่นๆไปตั้งรับทัพจากไทรบุรี จนกระทั่งเมืองจะนะถูกจทัพจากเมืองปัตตานีมาโจมตีเสียหาย ถูกเผาทำลายอย่างยับเยิน แต่ยังไม่ทันได้ฟื้นฟูบ้านเมือง เมืองสงขลาก แสวงหาประโยชน์จากจะนะในการรับเงินส่วยแทนกระดานทีละจำนวนมาก็นอกจากนี้ยังยังมีส่วยดีบุกและส่วย เสื่ออาสนะกันแชงเตย ที่คนจะนะต้องส่งอย่างไม่เป็นธรรม แต่เจ้าเมืองจะนะได้วางเฉยเมื่อเมืองสงขลาทวงส่วย อย่างบันทึกในตอนหนึ่งว่า"ด้วยเงินส่วยดีบุกจะนะ 9 หมวด เสื่ออาสนะกันแชงเตย มายังเมืองสงขลาข้าพเจ้าให้กรมการมีหนังสือเตือนพระมหานุภาพปรายสงครามพระจะนะถึง3ครั้งพระมหานุภาพ ปราบสงครามก็ไม่ตอบหนังสือ มาว่าประการใด สั่งกับผู้ถือมาว่า หลวงไชยสุรินทร์ กรมการเมืองสงขลาเก็บเรียกเงินส่วยกระดานที่ตัวไพร่ ส่วยดีบุกจะนะ เก้าหมวดเสียแล้ว พระมหานุภาพปราบสงคราม พระจะนะไม่มีเงินจะส่ง"

จะเห็นว่าเมืองจะนะไม่ค่อยสงบมากนัก ต้องระวังศึกสงครามอยู่ตลอดเวลาทั้งยังต้องทำงานเพื่อส่งส่วยไปให้ เมืองสงขลา แต่สิ่งที่ทำให้เมืองจะนะยืนหยัดเป็นเมืองอยู่ได้ก็เพราะบางครั้งต้องยอมสยบ บางครั้งก็พยายามเรียกร้องอิสรภาพ บางครั้ง กบฏต่อความไม่เป็นธรรม ที่ตั้งของเมืองจะนะ มีการย้ายเมืองอยู่บ่อยๆ เนื่องจากมีการรบอยู่ตลอดเวลาระยะแรกเชื่อว่าเมืองจะนะตั้งอยู่ที่ วังดาโต๊ะ หรือวังโต้ ที่อำเภอนาทวีปัจจุบัน ซึ่งอาจเป็นไปได้ เพราะเจ้าเมืองจะนะคนแรกคือ พระมหานุภาพปราบสงคราม เป็นบุตรพระยาราช บังสันซึ่งเป็นมุสลิม ต่อมาได้ย้ายมาอยู่ที่ปลักจะนะและย้ายไปอยู่ที่บ้านในเมือง ต.ป่าชิง จากนั้นก็ย้ายไปตั้งที่ตำบลจะโหนง เมื่อเปลี่ยนการปกครองแบบเทศาภิบาล อำเภอจะนะก็ไปตั้งที่ที่ว่าการอำเภอนาทวี แต่การคมนาคมไม่สะดวกจึงย้ายมาตั้งที่ตำบล บ้านนา พร้อมเปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอบ้านนา แต่ไปพ้องกับอำเภอหนึ่งในจังหวัดนครนายก จึงได้ เปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอจะนะตามเดิม

อาณาเขตติดต่อ

- ทิศเหนือ ติดต่อกับ อำเภอเมือง อ่าวไทย

- ทิศใต้ ติดต่อกับ อำเภอนาทวี

- ทิศตะวันออก ติดต่อกับ อำเภอเทพา อ่าวไทย

- ทิศตะวันตก ติดต่อกับ อำเภอนาหม่อม อำเภอสะเดา อำเภอหาดใหญ่

สภาพภูมิประเทศ

โดยทั่วไปเป็นที่ราบเหมาะแก่การเพาะปลูก ทำนา ทำสวนผลไม้ มีบางส่วนเป็นทิวเขาซึ่งอยู่ทางด้านทิศใต้และทิศตะวันตก แต่ไม่สูงมากนัก บริเวณทิวเขา จะมีต้นไม้ขึ้นหนาแน่น ส่วนใหญ่จะเป็นไม้ป่าเบญจพรรณ ชื้น มีน้ำตก คือน้ำตกโตนตายใจ อยู่ในเขตห้ามล่าสัตว์ป่าเขาเหรง ทางด้านทิศตะวันออก จะเป็นชายฝั่ง ติดกับทะเลอ่าวไทย ซึ่งชายหาดมีความยาวประมาณ 20 กิโลเมตร ทอดตัวยาวตั้งแต่อำเภอเมือง จรดอำเภอเทพา จังหวัดสงขลา ชายหาดที่สำคัญได้แก่ หาดวังหนาว ตำบลนาทับ และหาดสะกอม ตำบลสะกอม